HÖRİSTİKLER - ZİHİNSEL KISAYOLLAR

Daniel Kahneman

 

Höristik, karar verme ya da sorunlarla başa çıkma süreçlerimizde kullandığımız zihinsel kısayollara verilen addır. Bunlar, kişinin durup bir sonraki adım ne olacak, diye düşünmek zorunda kalmadan, hızlı ve etkili karar vermesini sağlayan sıklıkla ‘gündelik yaşam kuralları' (parmak hesabı, göz kararı, pratik iş görme usulü) olarak adlandırılan yöntemlerdir. Höristikler çoğu zaman faydalı olsalar da aynı zamanda hatalara (ki bu hatalar taraflılık olarak bilinir) neden olabilirler. Daniel Kahneman ve Amos Tversky, 1974'te bugün hâlâ uyguladığımız, Höristiğin üç temel formunu ortaya koymuşlardır.

 

 

1. Zihinsel Kestirme

 

Zihinsel kestirme, insanların geçmişten hatırlayabildikleri örneklere dayanarak bir olayla ilgili ihtimal ve olasılıkların belirlemesine yardımcı olur. Bu durum sıklıkla önyargılara sebep olur; çünkü kişi önündeki olayı tüm veriyi kullanarak değerlendirmek yerine belleğindeki geçmişten kalan verilere dayanarak karar verir. Bilim adamları kolayca ve hızlıca hatıra gelen olayların çoğunlukla en yakın zamanda olanlar olduğuna inanmaktadır.

 

Örneğin, evlere gelen hacizlerle ilgili haberlerde çeşitli hikâyeler izleyen bir kişi, genellikle eve haciz gelme olasılığının yüksek olduğunu düşünür. Ya da çevresinde bir çırpıda aklına gelebilecek boşanmış arkadaş örnekleri olan bir kimse, boşanmayla ilgili istatistiklere bakmaksızın, boşanma oranlarının arttığını iddia edebilir. Hatta zihinsel kestirme, insanların olmayacak ihtimalleri abartmasına da neden olabilir. Örneğin uçak kazası ile ilgili bir makale okuduktan sonra uçmakla ilgili endişeler taşırlar. Tersine, olması muhtemel ihtimalleri de hafife alırlar. Örneğin korunmasız cinsel ilişkiden, cinsel yolla bulaşan bir hastalık (STD) kapma ihtimali yüksekken, çevresinde korunmasız cinsel ilişki yaşayan ancak hastalanmayan arkadaşları olan bir kimse, başına gelme ihtimali yüksek olan bu olasılığı hafife alabilir.

 

 

                            Amos Tversky

2. Referans Noktalı-Ayarlamalı

 

Referans Noktalı-Ayarlamalı Kısayollar, insanların tahmin ve kararlarını belli temel ve referans noktalarına dayandırdığı fikrine dayanır. Bu referans noktaları kişinin belleğinden alınmış ve verilen kararın kriterlerine uygun olacak şekilde düzenlenen bilgi parçalarıdır. Örneğin size şöyle bir soru sorulmuş olsun:

Mississippi Nehri'nin uzunluğu 2000 milden az mıdır, çok mudur? 5000 milden az mıdır çok mudur?

İlk soruyu cevapladığınızda, ikinci soru için temel teşkil edecek bir cevap vermiş olursunuz. Ve ikinci sorunuzu bu temele dayandırırsınız.

 

 

3. Temsil Kısayolu

 

Temsil Kısayolu, insanların bir olay ya da sonucun`olasılığı hakkında karar vermek için bilinen başka bir olayla karşılaştırma yapması ve olasılıkların aynı olacağı varsayımına ulaşmasıdır. Temsil Kısayolu'nda en büyük hata, bir konudaki benzerliğin her konuda olacağını varsaymaktır.

 

Örneğin, kolu dövmeli deri ceket giymiş birini gören bir kişi temsili kısayolu kullanarak bu kişinin motosiklet sürdüğünü sanabilir. Bu kişi, bu adamın bir motosiklet sürücüsünü temsil ettiğine inanır ve onu bu kategoride gruplandırır.

 

Temsil Kısayolu aynı zamanda ‘kumarcı yanılgısı'nı açıklamada da kullanılır. İnsanlar bir yanılgıya düşerek, rasgele olayları öngörebileceklerini, kazanan çizgi ve kaybeden çizgiyi önceki bilgilere dayanarak tahmin edebileceklerini -olayın olma ihtimali aynı olsa bile-varsayarlar.

 

Örneğin, bir madeni para birkaç kez atılıp her defasında yazı gelse ve biri de 'Bundan sonraki atışta tura gelecek; çünkü üst üste çok kez yazı geldi' dese, bu yorumuyla şu gerçeği tamamen göz ardı etmiş demektir: Her defasında yazı ya da tura gelmesi ihtimali % 50'dir. Temsil kısayolu insanların temel oranları, yani bir olayın olma sıklığını da görmezden gelmesine neden olur.